JIT - Just in Time Nedir?
Satınalma, bir firmanın en önemli stratejik sorumluluklarından biridir. Çünkü firmalar müşteri gereksinimlerini karşılayacak mal ve hizmetlerin üretimi için satınalma yapmak zorundadır. Satınalma pek çok firmanın parasal harcamalarının büyük bir bölümünü oluşturur. Örneğin endüstri işletmelerinde maliyetlerin yaklaşık %60 ‘ı materyallerdir. Sonuçta bu kadar önemli olan satınalma faaliyetlerini yürüten bölümlerin taşıdığı sorumluluklar vardır.
Bu sorumluluklar kısaca;
Firmanın ihtiyacı olan mal ve hizmet kaynaklarının belirlenmesi ve değerlendirilmesi
Bu kaynaklarla kalite, teslim, ödeme ve değiştirme konularında iyi iş ilişkilerinin garantilenmesi
Yeni materyaller, mamuller ve potansiyel kaynakların araştırılması ve değerlendirilmesi
Firma için gerekli olan materyalin kalite gereksinimlerine uygun olarak en iyi fiyattan satın alınması
Firma içinde bölümler arasında, firma dışında tedarikçilerle ve potansiyel tedarikçilerle etkin iletişim sağlanması ve korunması
Firma satınalmalarının maliyeti, şirketin karını ve pazar payını etkileyecek değişiklikler hakkında üst yönetimin bilgilendirilmesi
Maliyet indirgeme programları, değer analizi, “satın al ya da üret” çalışmaları ve pazar araştırmalarının yapılması
JIT Just in Time / Tam Zamanında satınalma felsefesi; “sıfır stok” ve “sıfır hata” hedeflerine ulaşabilmek için, az sayıda satıcıdan, yüksek kaliteli ürünlerin, ufak miktarlarda ve tam ihtiyaç olan zamanda teslim alınması olarak tanımlanır. Bu çerçevede alıcı ile satıcı ilişkilerinin tümüyle gözden geçirilmesi ve yeni ilkeler doğrultusunda düzenlenmesi gereklidir.
JIT Just in Time / Tam zamanında satınalma felsefesi; Stokları hem yüksek maliyetlere neden oldukları hem de yetersizlik kaynaklarını gizledikleri için stokları en önemli israf unsuru olarak belirlemiştir. Bu nedenle tam zamanında satınalma çerçevesinde stokların azaltılması sürekli bir amaç olarak benimsenmiştir.
Bir üretim envanter sisteminde stokların azaltılması ise ancak stok tutma nedenlerinin ortadan kaldırılmasıyla sağlanacaktır.
Stok tutmak, parayı ve sermayeyi stoklara bağlamak anlamındadır. Bu nedenle şirketler az stok tutarak bunun için mümkün olduğunca az sermaye ayırmak isterler. Böylece parayı ve fonları başka yerlerde kullanmaya çalışırlar. Ancak şirketin üretim ve pazarlama fonksiyonlarının aksamaması için yeterli stoğu bulundurması da gereklidir. Bu nedenle stok yönetimi konusunda denge kurulmalıdır.
İşletmelerde stokları etkileyen faktörler;
A. Hammadde stoğunu etkileyen faktörler
B. Yarı mamul stoğunu etkileyen faktörler
C. Mamul stoğunu etkileyen faktörler
A. Hammadde stoğunu etkileyen faktörler;
1. Gelecek dönemde üretimi planlanan hammadde miktarı. Planlanan mamul miktarı arttıkça, stok ta artacaktır
2. Hammadde temininin mevsimlik oluşu. Bazı mevsimlerde hammadde stoğu artacaktır.
3. Minimum stok miktarı. Üretimin hammadde yokluğu nedeniyle gelecek dönemlerde kesintiye uğramaması için bulundurulması gereği.
4. Büyük alımlar bazen firmaların yüksek oranda tasarruf yapmalarını sağlar. Örneğin büyük miktarda alımlar, büyük indirimler veya ulaştırma giderlerinde tasarruf sağlar.
5. Hammadde fiyatları hakkında bekleyişler. Fiyat düşüşü ihtimali daha az hammadde stoğuna, fiyat yükselme ihtimali daha fazla hammadde stoğuna neden olur.
6. Firma içi satınalma ve stok kontrolündeki etkinlik, hammadde stoğunu olumlu ya da olumsuz etkiler.
7. Hammadde dayanma süresi
8. Stok tutma maliyeti
9. Mali imkânların genişliği ve maliyeti
10. İşletmenin depolama kapasitesi
B. Yarı mamul stoğunu etkileyen faktörler;
1. İmalat sürecinin teknik niteliği ve süresinin uzunluğu. İmalat süreci uzadıkça bulundurulacak yarı mamul stoğu da artar.
2. İmalat sırasında yaratılan katma değerler. Yaratılan katma değer büyüdükçe yarı mamul stoğu artar.
3. Üretim faaliyetinin devamlılığı. Üretim faaliyetinin devamlılığının aksaması, bulundurulan yarı mamul stoğunu attırır.
4. Üretim miktarı. Üretim miktarı arttıkça yarı mamul stoğu da artar.
C. Mamul stoğunu etkileyen faktörler;
1. Satış hacmi: Uzun dönemde doğru orantılıdır. Kısa dönemde üretimi satışlara göre düzenleyebilme ile ilgilidir.
2. Talebin mevsimlik oluşu: Stoklar talebin durgun olduğu mevsimlerde artar, canlı olduğu mevsimlerde azalır.
3. Hammadde alımının mevsimlik oluşu: Hammadde alım mevsiminde üretimin çok yükselmesi gerekir. Bu da mamul stok miktarını arttırır.
4. Piyasadaki rekabet koşulları: Rekabetin şiddetli olması, mamul stok miktarını arttırır.
5. Satış bölgelerinin adedi ve dağınıklığı: Satış bölgeleri çoğaldıkça mamul stok miktarı artar.
6. Üretimin sipariş üzerine veya piyasa için yapılması: Sipariş üzerine üretimde, mamul stoğu ihtiyacı pek yoktur. Piyasa için üretim yapan işletmeler mamul stoğu ihtiyacındadır.
7. Mamulün fiziki özellikleri ve stok tutmanın taşıdığı risk: Bozulma, moda, fiyat düşmesi gibi riskler daha az stok tutma eğilimi yaratır.
8. Üretim çeşitliliği: Üretim çeşidi arttıkça mamul stokları da artar.
9. Stok tutmanın maliyeti ve firmanın finansman imkanları: Maliyet yükseldikçe ve finansman imkanları daraldıkça, bulundurulacak mamul stoğu azalır.
10. İşetmenin depolama imkanları: Depolama imkanları daraldıkça, mamul stoğu azalır.
Bir iş sürecinde değer yaratmayan 7 israf çeşidi (Nebol, ve diğerleri, 2014 Ocak s. 76);
1. Fazla üretim
2. Bekleme süresi
3. Taşıma
4. İşlem süreçleri
5. Stok
6. Hareket
7. Fireler
Bunun bir ileri noktası JIT 2 ‘dir. Bu noktada tedarikçiden bir yetkili, ilgili siparişleri toplamak için müşterinin lokasyonunda konumlandırılır (Nebol, ve diğerleri, 2014 Ocak s. 107). Müşteri stoksuz kalma sorumluluğunu tamamen tedarikçiye aktarmış olur.
Just-in-Time ‘ın bazı faydaları;
· Atıl stok sebebi ile oluşan ek stoklama maliyetlerini önemli oranda düşürmesi
· Atıl stok sebebi ile oluşan finansman fırsat maliyetlerini en aza indirmesi
· Göreceli olarak uzun stok tutma sebebi ile oluşan hasar ve performanslı ömrünün tükenmesinin önüne geçilmesi
· Süreçlerdeki gizli kalmış hataların ve eksiklikleri su yüzüne çıkarması
· Kalite iyileştirme süreçlerinin sürekliliğini desteklemesi
· Tedarikçi ilişkilerini geliştirmesi
· Süreçlerin iyileştirilmesi sayesinde üretim hatalarının azalmasını sağlaması
Kaynaklar
Nebol, Erdal, Uslu, Tanyeri ve Uzel, Ezgi. 2014 Ocak. Tedarik Zinciri ve Lojistik Yönetimi. 3. İstanbul : Beta Basım A.Ş., 2014 Ocak. s. 372. ISBN 978-605-377-055-4.
